"Lambalı Radyo" Tasarımları

Bir önceki yazıda, ANTRAK Gazetesi’ne “biraz tarih dokunduralım” demiştik. Bu yazı ile devam ediyoruz. Hayırlı Tarihler dilerim.

ANTRAK Gazetesi okurları elbette “Lambalı Radyo”nun ne olduğunu bilirler ama genç okurların büyük bir çoğunluğu, ‘ON/OFF’ düğmesi çevrildiğinde “lamba”ların ısınması için 30 saniye kadar beklemek onurunu yaşamamıştır. Kadran düğmesini sağa-sola çevirerek istasyon aramayı bilenlerin de, ‘doğal nedenlerle’ sayıca giderek azaldığını (yani yaşlanıp aramızdan ayrıldığını) söylemek mümkündür. (Yaşasın çağdaş digital teknoloji.)

Bu yazımda, 1920’lere kadar geri giderek, İngilizce/Amerikanca “Radio Valve/Radio Tube”, Türkçe’de “Radyo Lambası” adı verilen, transistör öncesi “tuhaf” şeyler kullanılarak yapılmış bulunan RADYO’lardan örnekler vermeye çalışacağım. Her biri, ‘uzay montajlı’ elektronik harikası olduğu kadar, üst düzeyde marangozluk becerisi isteyen ‘Radyo makinaları’nı ANTRAK Gazetesi ortamında değerlendirmelerinize sunarım.

Öncelikle, “Radyo Makinaları”nı tarif ederken kullanacağım terminolojiye biraz yakınlık sağlamakta yarar olacaktır:

* En ilkel tasarımlar kabul edilen “Breadboard/Ekmek Tahtası” tasarımlarında muhafaza kutusu yoktur. Dikdörtgen bir tablanın üzerine monte edilmiş olan ‘Radyo Makinası’nın bütün elektronik parçaları açıktadır. Diğer bir anlatımla, ‘mal meydandadır.’

* “Tombstone/Mezar Taşı” olarak anılanlar, dikdörtgen benzeri kutular olup, masa üzerinde dikine durur. Diğer bir deyişle, ‘makina’nın yüksekliği eninden fazladır.

* “Cathedral/Katedral” olarak çevirmek hoşuma gitmiyor… “Kilise Kapısı” da diyebiliriz. Bu modeller yine masa üzerinde duran fakat yuvarlak kemerli veya sivri tepeli kutular anlamındadır. Hoparlör yuvaları arı kovanını andırır.

* “Console/Konsol” modelleri doğrudan yere oturur ve genellikle koltukta oturanın kumanda edilebileceği yüksekliktedir. (Radyoyu satın alırken ‘bonus’ olarak bir de koltuk vermezler, haberiniz olsun.)

* “Portable/Taşınabilir” modellerin mutlaka sapı vardır. J Mümkün olduğu kadar hafif ve küçük olmasına özen gösterilmiştir. (İlle de İngilizcesini söylemek istiyorsanız lütfen ‘porteybıl’ demeyin, ‘portıbıl’ deyin.)

* “Table/Masa Üstü” olarak anılanlar çok çeşitli görünüş ve ölçülerdedir. Bu modellerin kullanılabilmesi için altlık olarak ayrıca bir masaya ihtiyaç olacaktır. J

Fazla tıraş cildi bozar… Geçelim örneklere…

Radyo A

AIRLINE markasını taşıyan bu radyo, “portable” sınıfına giriyor. İmalat tarihi 1955. İstasyon ayar kadranı; “slide rule/sürgülü hesap cetveli” biçiminde tasarlanmış. Devrede 5 lamba var. Yani oldukça ileri ve karmaşık teknoloji taşıyan bir elektronik tasarım. Teleskopik anteni ve çok yakışıklı bir sapı var. Alttaki dünya haritasını da görmeden geçmeyin derim.

Radyo B

ARGUS markalı bu radyoyu özellikle seçtim. “table” modeli ve Japon malı olan bu radyonun bir de lambası var. (Radyo lambası değil, aydınlatma lambası… yani küçük bir ‘abajur’. J ) Devresinde ise 4 adet radyo lambası bulunuyor. Kutusu ahşap değil plastik. Yorum yapmak gerekirse; günümüzde hem cep telefonu, hem saat, hem cep feneri, hem de fotoğraf makinesi olarak satılan, teknoloji harikası ürünleri hatırlatıyor. Gördüğünüz bu güzel ürüne kısaca ‘Abajurlu Radyo’ da diyebiliriz.

Radyo C

ATWATER KENT markasını taşıyan iki radyoyu örnek olarak seçtim. İmalat tarihleri 1922 ve 1923. (Yani Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş yılları…) Bu radyolar “breadboard”. Birincisinin solda ve ortada birer ayar düğmesi var. İkincisinin ayar düğmesi solda, lamba grubu sağda. Varyabl kondansatörlere ne biçim örümcek ağı dolmuştur kim bilir…

Radyo D

Yine ATWATER KENT markasını taşıyan bu masa, aslında bir radyo. “Kiel table” olarak adlandırılmış. İmalat tarihi 1929. Çekmece konumunda 3 ayar düğmesi ve bir ekran bulunuyor. (Ekranın LCD olup olmadığı hakkında bilgi verilmemiş.)

Radyo E

Hala ATWATER KENT markasındayız. Bu kez “Cathedral” tasarımlı bir marangozluk harikası ile karşı karşıyayız. Radyo 1934 modeli. Atnalı biçiminde kadranı var. Yani kadran ipine ve makara teşkilatına gerek olmadan direkt (linear) bağlantılı mekanik bir düzenek.

Radyo F

BELMONT marka, “Portable” bir radyo. Kuru pille veya AC/DC bağlantıyla çalışabiliyor. Soldan sağa bir ayar kadranı var. Sadece iki düğme ile çalışıyor. Yani biri ON/OFF ve volume düğmesi, diğeri ise ‘tuner’ düğmesi. Hoparlör bölümü kumaş kaplı. Çok sağlam görünüşlü bir de sapı var. (Al götür abi… Ama dikkat et yanında yedek batarya olsun. Lambaların ANOD devreleri çok akım çeker. J )

Radyo G

BRUNSWICK markasını taşıyan bu mobilya, “Console” tipi bir radyo. 1939 yılında imal edilmiş. Yani İkinci Dünya Savaşı yeni başlıyor. Atatürk vefat edeli bir yıl olmuş. Ayar kadranı ‘sürgülü hesap cetveli’ biçiminde olduğuna göre içinde bir sürü makara ve kadran ipi var. Dalga değiştirmek için düğmeye basılıyor. Yani “pushbutton” tiplerinin öncülerinden. Bence her eve lazım.

Radyo H

Yine iki radyo seçtim. CHELSEA markalı ve “Table” türü olan bu radyolar 1925 model. Ön panellerinde 5 ayar düğmesi var. Dikdörtgen formatlı, cilalı ahşap kutuların içinde, birer marangozluk harikası. (Toprak hattı sorunları olabileceğini ve vınlama, çınlama gibi bazı ‘effect’ler yaratabileceklerini düşünüyorum.)

Radyo I

CLARION markalı bu radyo, çok güzel bir “Cathedral”. 1946 model. 180 d
erece dönen atnalı biçimli bir kadranı var. Demek ki varyabl kondansatör grubunun çubuğu, direkt olarak ortadaki ayar düğmesine bağlı. Soldaki düğme ‘ON/OFF Volume Control’. Sağdaki düğme ise ‘Bass/Treble-Pes/Tiz’ kontrolu yapan potansiyometreye bağlı.

Radyo J

RCA –Radio Corporation of America- markalı bu “Radyo makinası” 1936 model. Ahşap kutulu ve “Tombstone” tipolojisine uyuyor. 5 ayar düğmeli olan bu radyoda 360 derece dönebilen ve ‘airplane dial’/’uçak göstergesi’ olarak isimlendirebileceğimiz bir kadran var. Ahşap işçiliğine ve hoparlör kumaşının renk seçimine dikkatinizi çekmek isterim.

Radyo K

MeşhuuuR ZENITH modeline gelmiş bulunuyoruz. (Bu arada fotografları ‘scan’ ederken alfabetik sıralamayı kaçırmış oluyorum ama zararı yok… Devam…) Bu model çok güzel bir “Tombstone”. 1938 yılında Zenith Radio Corporation tarafından ABD’nin gangsterleriyle şöhret edinen Chicago kentinde imal edilmiş ve radyo meraklılarının hizmetine sunulmuş. Bu cihazın 5 tane ‘pushbutton’ tuşu ve 4 tane ayar düğmesi var. Kısa Dalga meraklılarının gözdesi olmuş bir cihaz. 5 lambalı olduğuna göre devresi epeyce karışık.

Radyo L

COTO-COIL markalı ve Rhode Island adresli bu güzel radyo, “Table” sınıfına giriyor. İmalat yılı 1925. Cilalı ahşap bir kutusu var. Devresi 4 lambalı. Ön panelinde 3 adet ayar düğmesi bulunuyor. ‘Coto Symphonic’ olarak adlandırılmış.

Radyo M

Bu değerli radyo kardeşimiz AIRLINE markalı olduğuna göre, alfabetik sırayı iyice kaçırmış durumdayız… Zararı yok, sırasız olsun. Kutusu plastik (bakalit) olan bu “Table” radyonun hoparlörü, soldaki ızgaranın arkasında. Sağ tarafta ise ‘çevirmeli telefon’ görünümünde bir kadran var. ((Buna çok benzeyen bir radyoyu, ANTRAK üyesi TA2MG (Kemal Güler) yıllar önce bulmuş ve ismi lazım değil bir büyüğümüze emanet ederek tamir ettirmeye çalışmıştı… Şimdi radyonun hala Kemal’de olması lazım.))

Radyo N

CROSLEY markalı ve Cincinnati/Ohio patentli bu radyo “Console” sınıfına giriyor. Yaklaşık 1.80 mt. boyu var maşallah. 4 adet ayar düğmesi ile radyo meraklılarının hizmetinde. Kumaş kaplı hoparlör kabinine baktığımızda, hoparlör kardeşimizin 45 cm. gibi bir çapta olduğunu hesaplayabiliyoruz. (Acaip SubWoofer olurdu abi yaaAaaa). 360 derece dönebilen ‘airplane dial’/’uçak göstergesi’ de muhteşem görüntüyü tamamlıyor.

Radyo O

‘Netekim’ bu da bir CROSLEY. 1953 model oluyor kendileri. Plastik (bakalit) kutunun sağında yuvarlak ayar kadranı ve solunda bir adet ‘çalar saat’ bulunuyor. J Görüleceği gibi; “Table” türü bu radyoda yine ‘radyolu saat’ veya ‘saatli radyo’ gibi bir ‘kombine’ ürün ile karşı karşıyayız.

Radyo P

EMERSON markalı bir radyo görüyoruz. Emerson Radio & Phonography Co. Ürünü (Dikkat edilecek olursa ‘pornography’ değil ‘phonography’. Yani güzel Türkçemizde ‘fonograf’ olarak değerli yerini almış bulunan makinayı da üretiyor bu şirket. Resimde gördüğünüz “Tombstone” 1939 model. 6 lambalı olarak tasarlanmış.

Radyo R

Yine EMERSON. 1938 yapımı. 5 radyo lambalı bir devresi var. Sol tarafındaki bombeli yapısıyla, büyük boy bir ‘digital camera’ görünümünde. Hoparlör ızgarası yatay çubuklarla korunmuş. “Table” sınıfına giren bu güzel radyonun sadece 2 ayar düğmesi ve yuvarlak sayılabilecek bir ‘airplane’ kadranı var.

Radyo S

FEDERAL markası ile New Jersey’de faaliyet gösteren şirketin ürettiği 1924 model ve (inanmayacaksınız ama) “Portable” sınıfına giren bir radyo. Küçük boy bir çeyiz sandığı büyüklüğünde olan bu güzel radyo, 4 lambalı. Büyüklüğü ve ağırlığı nedeniyle sağlam bir sapı var. J

Radyo T

‘Evlere şenlik’ bir model. PHILCO markasını taşıyor. Philadelphia USA adresli ve 1953 yapımı. Abajur+Radyo+Saat kombinezonunda üretilmiş J Ahşap gövdeli bir yapısı var. Direkt olarak 110 V AC bağlantısıyla çalışıyor. (Pilli olsa, abajuru yaktığında en fazla 5 dakika çalışır) Walla düşünene, yapana helal olsun J

Radyo U

RCA markalı bir “Tombstone”. 1936 yapımı olduğu için henüz ‘fosforlu göz lambası’ yok. Mükemmel bir ahşap işçiliği ve cila görülebiliyor. Yuvarlak ‘airplane dial’ biçiminde bir kadranı var. (Dikkat isterim..!) 10 adet radyo lambası taşıyan karmaşık bir devresi var.

Böylece, ANTRAK Gazetesi’ne biraz TARİH DOKUNDURMUŞ olduk.

Bu yazıda incelediğimiz radyo modellerinin bir kısmı, ANTRAK Müzesi vitrinlerinde sergilenmektedir. Gidip görebilirsiniz.

(Hatta bu radyolardan birini bendeniz 1994 yılında Helsinki’de bulup almıştım. Ankara’ya getirip onarmıştım. Günlerden bir gün bizim evde ANTRAK üyelerinin ve TGM yetkililerinin katılımı ile açılış kokteyli vermiştik. (Sevgili TA2T iyi hatırlar.) 1934 model olan bu radyo şimdi ANTRAK Müzesi’nde duruyor. Çok sayıda imza taşıyan ‘Onarım Sertifikası’ da aynı yerde. Müze’de TA2DU, TA2COH, TA2CIP tarafından bağışlanmış başka radyolar da var.

Lambalı radyo tasarımları konusunda daha derinlemesine bilgi edinmek isteyen okurlarımız, benim bu yazımda kaynak olarak kullanmış bulunduğum “Antique Radios” grubu ile temasa geçebilirler.

Adres: Collector Books, P.O.Box 3009, Paducah, Kentucky 42002-3009 USA

Saygılar sunar, hayırlı radyolar dilerim.

TA2CIP
Ahmet
Sönmez,mimar
ta2cip@antrak.org.tr
www.antrak.org.tr/~ta2cip